Arnold R. Eiser
2021 yılının yazında, batı Amerika’da yaşanan orman yangınlarında atmosfere salınan zehirli ve dumanlı bir pus katmanı ABD’ye yayılır, kasırgalar ülkenin güney ve doğusunda geniş çaplı sellere niye olurken, AirNow üzere hava kalitesini denetleyen web siteleri, batıdaki orman yangınlarından yaklaşık 4 bin 900 kilometre uzakta yaşayan insanlara kapalı yerlerde kalma tavsiyesinde bulunarak ABD’nin doğu kıyısındaki tehlikeli hava şartları hakkında ihtarda bulunuyordu.
Gazeteciler, anlık olarak yaşanan can kayıpları ile yok olan mesken ve mülklere ait haberler geçerken, daha sinsi bir tehlike dikkatlerinden kaçmıştı. Fakat hudutlu sayıda insan, iklim değişikliğiyle körüklenen -hem yangınlar birebir vakitte seller yüzünden yaşanan- bu afetlerin uzun vadede insan sıhhatine olumsuz tesirlerde bulunabileceğinin ayrımına varabiliyor.
Yayınlanan son kitabımın konusunu teşkil eden çevresel etkenler ile nörolojik bozuklukların gelişimi içindeki bağları inceleyen bir bilim insanı ve müellifim. Bu bahis hakkındaki araştırmam, daha sık halde yaşanan çevresel felaketlerin, insanların nörotoksinlere* maruz kaldığı olayları artırabileceğine ait gitgide çoğalan ispatlara katkı yapıyor.
NÖROTOKSİK DUMAN
bir epey bilim insanı, orman yangınlarından yayılan duman ve bunun üzere farklı biçimlerde oluşan hava kirliliği ile beyin hastalıkları da dahil olmak üzere, sıhhat üstündeki olumsuz tesirlerin artması riski ve yaygınlığı içinde kontaklar bulunduğunu tespit etti.
Orman yangınından yayılan duman, birfazlaca ziyanlı kimyasal bileşikten oluşan bir karışımdır. Git gide ısınan gezegenimizde Kaliforniya’dan Yunanistan’a ve Avustralya’ya varıncaya kadar yaşanan yangınlar, atmosfere cıva, kurşun, kadmiyum ve manganez nano-parçacıkları üzere nörotoksik ağır metalleri içeren tehlikeli unsur parçacıkları ekliyor. Bu zehirli unsurlar fabrikalar, güç santralleri, kamyonlar, arabalar ve öbür kaynaklar tarafınca yayılan kirleticilerin üstüne eklenen bir çevresel yük niteliğindedir.
Sıhhat problemleri kelam konusu olduğunda en büyük potansiyel tehdit, 2.5 mikron ya da 2.5 PM’den (ölçebilmeniz için, bir insan saçının genişliği çoklukla 50 ilâ 70 mikrondur) daha küçük parçacıklardan gelir. Bunun niçini, kısmen küçük parçacıkların basitçe solunmasıdır; bunlar akciğerlerden kan dolanımına dahil olur ve bedenin büyük kısmında dolaşırlar. Beyne ulaştıklarında, beynin savunma hücreleri olan ‘mikroglial hücrelerini’ harekete geçirerek, nöronları korumak yerine onlara ziyan vermelerine niye olabilirler. Yapılan araştırmalar, bu ziyadesiyle küçük parçacıkların iltihaplanmalara niye olurak nöronlara, yani beyin hücrelerine ziyan verebileceğini ortaya koyuyor. Beyin iltihaplanması, yetişkinlerde bir hareket bozukluğu olan ‘demans’ ve ‘Parkinson hastalığı’ üzere problemlere yol açabilir.
Bunlara ek olarak, doğum öncesi ve erken yaşta hava kirliliğine maruz kalmak, çocuklarda ‘otizm spektrum bozukluğu’ tehlikesinin yükselmesiyle de ilişkilendiriliyor. Araştırmalar, bu hayati kıymete sahip periyotlarda, bilhassa de gebeliğin üçüncü üç aylık devrinde ve hayatın birinci birkaç ayı içerisinde hava kirliliğine maruz kalınmasının olağan bir hudut gelişmenine ziyan verebileceğini ortaya koyuyor.
SU KAYNAKLI NÖROTOKSİNLER
Kitabım için yaptığım araştırmanın bir kısmı için Finlandiya’daki çevresel nörotoksinler ile sıhhat üzerinde yarattığı tesirler içindeki potansiyel temasları araştırdım. Finlandiya’da son on yıl içerisinde görülen ve orantısız derecelere varan yüksek ölümcül demans oranlarının temelinde yatan gibisi görülmemiş çevresel etkenleri araştırırken, su kirliliğinin -yaşanan seller, gübre kullanması ve daha yüksek su sıcaklıklarıyla daha da kötüleşmesinin- beyin sıhhatine olumsuz tesirlerde bulunabileceğini fark ettim.
Finlandiya’da çevresel kaygıları araştırırken, mavi-yeşil alglerin su yollarında yaygın halde bulunması dikkatimi çekti. Çoğunlukla ‘yosun’ diye isimlendirilse da, aslında mavi-yeşil algler ‘siyanobakteriler’ denilen bir bakteri cinsidir. Çok besleyici hususlar, bilhassa de gübrenin suya karışmasından kaynaklanan fosfor, tatlı ya da tuzlu suya karıştığında bu zehirli mikroorganizmalar ılık su yollarında büyür ve çoğalır. Akabinde ‘siyanotoksinler’ üretirler.
Bu çeşit siyanotoksinlerden biri olan ‘β-metilamino-L-alanin’ ya da özetlemek gerekirse ‘BMAA’, ‘amyotrofik lateral skleroz’ yani ALS, Parkinson ve Alzheimer hastalıkları üzere nörodejeneratif** sıhhat problemleriyle irtibatlandırılır. Bilhassa de bilim insanlarının Baltık Denizi’nde yaşayan yumuşakçalarda ve balıklarda yüksek oranda BMAA tespit etmeleri beni şaşırttı; bu durum, balıklar en hayli orada tüketildiği için Finlandiya’da rastlanan yüksek demans eğiliminde potansiyel açıdan bir rol oynuyor olabilir.
Mavi-yeşil algler ırmaklarda, göllerde ve denizlerde yaşarlar. Onların varlığı, ABD, Kanada ve tüm dünyadaki beşerler, köpekler ve yabanî ömür açısından yaygın rastlanan bir meseledir. Botswana’da yaşayan 300’ü aşkın sayıda fil, 2020 yılında bu tipten bir alg patlamasına sebep olan siyanobakteriler tarafınca kirletilen su kaynaklarından içmelerinin akabinde öldü. Mavi-yeşil algler Finlandiya’da o kadar hayli bulunuyor ki, bilim insanları varlıklarını tespit etmek için süratli bir test bile geliştirdiler.
KÜF KAYNAKLI NÖROTOKSİNLER
Finlandiya’daki ılık ve nemli hava, küfün büyümesi için kusursuz şartlar oluşturur ve özellikle sudan ziyan nazarann binalar ona karşı fazlaca hassastır. Kimi küf cinsleri etrafa ‘mikotoksinler’, yani küf toksinleri yayar. Düşük düzeylerde olsa dahi, mikotoksinlere uzun vakit boyunca maruz kalınması hem beşerler tıpkı vakitte hayvanlar açısından önemli sıhhat tehlikeleri yaratabilir.
Küf sporları küçüktür ve bu durum onları solumamızı ya da yutmamızı kolay bir hale getirir. Bedende kronik iltihaplanmaya yol açan bir bağışıklık reaksiyonunu harekete geçirebilirler. Sonuç itibariyle, bu sporlara maruz kalmak hafıza kaybı, gerginlik, uyuşma, titreme ve öteki belirtiler de dahil olmak üzere, bilişsel bozulmaya yol açabilir. Bunun üzere bir durumun, konutların yahut işyerlerinin su altında kalmasının akabinde, bir bölgenin ziyan görmesinden daha sonraki haftalarda yaşanması ihtimal dahilindedir.
Küf toksinleri, özellikle ‘okratoksin A’, nöronlarda ve beyin fonksiyonlarında hasara yol açabilecek bir iltihaplanmaya niye olabilir. Parkinson hastalığının ortaya çıkışında etkin bir rol oynar.
RİSKİ AZALTMAK VE İLERİ DÖNÜK BİR YAKLAŞIM
Çevresel nörotoksinlerden doğan tehlikeleri en düşük düzeye indirmenin en güzel yolu eğitim, etraf sıhhatine dair telaşlar konusunda daha fazla farkındalık yaratmak ve kamusal harekettir.
Mavi-yeşil algleri ayırt etmeyi öğrendiğinde, beşerler bunların yakınında yüzmekten ya da tekne gezintisi yapmaktan ve evcil hayvanlarının buralarda gezinmesinden kaçınabilirler. Tüketiciler, besin ve su kaynaklarının çevresel açıdan daha fazla takip edilmesini isteyebilirler. Terleme içeren bedensel idmanlar, nörotoksik hususların bedenden atılmasına yardım edebilir. bir daha de açık havada antrenman yapmadan evvel, federal, eyalet, mahallî ve kabile kurumlarının yürüttüğü bir ortak çalışma olan AirNow üzere bir uygulama ya da web sitesi üzerinden hava kalitesini denetim etmek makul olabilir.
Araştırmalar, şayet etraf kaynaklı nörotoksinlerin niye olduğu sıhhat risklerini azaltmayı hedefleyen etraf siyasetleri uygulanmazsa, toksinler arttıkça farklı cinsten nörodejeneratif problemlerde artışlar yaşamaya devam edebileceğimizi ortaya koyuyor. Bu şartların büyük kısmı ‘idiyopatik’ diye isimlendirilir, yani bilinen bir sebebi yoktur. Amerikan sıhhat hizmetlerinde nörotoksik bağlantı seçkin formda hesaba katılır ve çevresel sıhhat riskleri sıklıkla görmezden gelinir. Bunun altında yatan niye büyük oranda, tıp eğitiminde etraf sıhhatinin hudutlu seviyede öğretilmesidir; bu durum, çevresel bir hastalığa dair potansiyel teşhislerle ilgili bir farkındalık yoksunluğuna niye olabilir.
Bugünlerde, ABD Etraf Müdafaa Ajansı (EPA) parçacık unsurlar açısından hava kalitesi standartlarını gözden geçiriyor. Yeni yayınlanan bir EPA müfettişliği genel raporu, ziyanlı alg patlamalarını denetim altına almak için stratejik bir plan hazırlanması davetinde bulunuyor. Nörotoksik alg patlamalarına yönelik bir kamu siyaseti oluşturma teşebbüsleri bağlamında öncü bir eyalet olan Ohio, şu anda içme suyundaki siyanotoksinleri kontrol altına alıyor ve çiftçilere toprak suya doyduğu ya da yağmur yağdığı vakit içinderda gübre kullanmamalarını tavsiye ediyor.
Gitgide artan nörotoksinler kelam konusu olduğunda, iklimsel değişim itici bir güç olabileceği için sera gazı emisyonlarını azaltmak ve daha yanlışsız bir etraf idaresi oluşturmak insan sıhhati açısından büyük değer taşıyor. Bunu başarmak için kuvvetli memleketler arası ve mahallî eforlara ve dünya genelindeki hükümetler eliyle fazlaca çeşitli müdahalelerde bulunulmasına gereksinim var. Başka yandan, bütün bu gayretler, kozmik ve tarafsız bir dert haline gelmesi gereken bu sorunun derin yapısına ait daha büyük ve yaygın bir anlayışla başlamalı.
*Nörotoksin: Hudut dokusuna ziyan veren zehirli unsur.
**Nörodejeneratif hastalıklar, hudut hücrelerinin kaybı ile ilerleyen ve bu kayba bağlı olarak hudut sistemi işlevlerinin yitimine niye olan bir küme hastalıktır.
Yazının yepyenisi The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
2021 yılının yazında, batı Amerika’da yaşanan orman yangınlarında atmosfere salınan zehirli ve dumanlı bir pus katmanı ABD’ye yayılır, kasırgalar ülkenin güney ve doğusunda geniş çaplı sellere niye olurken, AirNow üzere hava kalitesini denetleyen web siteleri, batıdaki orman yangınlarından yaklaşık 4 bin 900 kilometre uzakta yaşayan insanlara kapalı yerlerde kalma tavsiyesinde bulunarak ABD’nin doğu kıyısındaki tehlikeli hava şartları hakkında ihtarda bulunuyordu.
Gazeteciler, anlık olarak yaşanan can kayıpları ile yok olan mesken ve mülklere ait haberler geçerken, daha sinsi bir tehlike dikkatlerinden kaçmıştı. Fakat hudutlu sayıda insan, iklim değişikliğiyle körüklenen -hem yangınlar birebir vakitte seller yüzünden yaşanan- bu afetlerin uzun vadede insan sıhhatine olumsuz tesirlerde bulunabileceğinin ayrımına varabiliyor.
Yayınlanan son kitabımın konusunu teşkil eden çevresel etkenler ile nörolojik bozuklukların gelişimi içindeki bağları inceleyen bir bilim insanı ve müellifim. Bu bahis hakkındaki araştırmam, daha sık halde yaşanan çevresel felaketlerin, insanların nörotoksinlere* maruz kaldığı olayları artırabileceğine ait gitgide çoğalan ispatlara katkı yapıyor.
NÖROTOKSİK DUMAN
bir epey bilim insanı, orman yangınlarından yayılan duman ve bunun üzere farklı biçimlerde oluşan hava kirliliği ile beyin hastalıkları da dahil olmak üzere, sıhhat üstündeki olumsuz tesirlerin artması riski ve yaygınlığı içinde kontaklar bulunduğunu tespit etti.
Orman yangınından yayılan duman, birfazlaca ziyanlı kimyasal bileşikten oluşan bir karışımdır. Git gide ısınan gezegenimizde Kaliforniya’dan Yunanistan’a ve Avustralya’ya varıncaya kadar yaşanan yangınlar, atmosfere cıva, kurşun, kadmiyum ve manganez nano-parçacıkları üzere nörotoksik ağır metalleri içeren tehlikeli unsur parçacıkları ekliyor. Bu zehirli unsurlar fabrikalar, güç santralleri, kamyonlar, arabalar ve öbür kaynaklar tarafınca yayılan kirleticilerin üstüne eklenen bir çevresel yük niteliğindedir.
Sıhhat problemleri kelam konusu olduğunda en büyük potansiyel tehdit, 2.5 mikron ya da 2.5 PM’den (ölçebilmeniz için, bir insan saçının genişliği çoklukla 50 ilâ 70 mikrondur) daha küçük parçacıklardan gelir. Bunun niçini, kısmen küçük parçacıkların basitçe solunmasıdır; bunlar akciğerlerden kan dolanımına dahil olur ve bedenin büyük kısmında dolaşırlar. Beyne ulaştıklarında, beynin savunma hücreleri olan ‘mikroglial hücrelerini’ harekete geçirerek, nöronları korumak yerine onlara ziyan vermelerine niye olabilirler. Yapılan araştırmalar, bu ziyadesiyle küçük parçacıkların iltihaplanmalara niye olurak nöronlara, yani beyin hücrelerine ziyan verebileceğini ortaya koyuyor. Beyin iltihaplanması, yetişkinlerde bir hareket bozukluğu olan ‘demans’ ve ‘Parkinson hastalığı’ üzere problemlere yol açabilir.
Bunlara ek olarak, doğum öncesi ve erken yaşta hava kirliliğine maruz kalmak, çocuklarda ‘otizm spektrum bozukluğu’ tehlikesinin yükselmesiyle de ilişkilendiriliyor. Araştırmalar, bu hayati kıymete sahip periyotlarda, bilhassa de gebeliğin üçüncü üç aylık devrinde ve hayatın birinci birkaç ayı içerisinde hava kirliliğine maruz kalınmasının olağan bir hudut gelişmenine ziyan verebileceğini ortaya koyuyor.
SU KAYNAKLI NÖROTOKSİNLER
Kitabım için yaptığım araştırmanın bir kısmı için Finlandiya’daki çevresel nörotoksinler ile sıhhat üzerinde yarattığı tesirler içindeki potansiyel temasları araştırdım. Finlandiya’da son on yıl içerisinde görülen ve orantısız derecelere varan yüksek ölümcül demans oranlarının temelinde yatan gibisi görülmemiş çevresel etkenleri araştırırken, su kirliliğinin -yaşanan seller, gübre kullanması ve daha yüksek su sıcaklıklarıyla daha da kötüleşmesinin- beyin sıhhatine olumsuz tesirlerde bulunabileceğini fark ettim.
Finlandiya’da çevresel kaygıları araştırırken, mavi-yeşil alglerin su yollarında yaygın halde bulunması dikkatimi çekti. Çoğunlukla ‘yosun’ diye isimlendirilse da, aslında mavi-yeşil algler ‘siyanobakteriler’ denilen bir bakteri cinsidir. Çok besleyici hususlar, bilhassa de gübrenin suya karışmasından kaynaklanan fosfor, tatlı ya da tuzlu suya karıştığında bu zehirli mikroorganizmalar ılık su yollarında büyür ve çoğalır. Akabinde ‘siyanotoksinler’ üretirler.
Bu çeşit siyanotoksinlerden biri olan ‘β-metilamino-L-alanin’ ya da özetlemek gerekirse ‘BMAA’, ‘amyotrofik lateral skleroz’ yani ALS, Parkinson ve Alzheimer hastalıkları üzere nörodejeneratif** sıhhat problemleriyle irtibatlandırılır. Bilhassa de bilim insanlarının Baltık Denizi’nde yaşayan yumuşakçalarda ve balıklarda yüksek oranda BMAA tespit etmeleri beni şaşırttı; bu durum, balıklar en hayli orada tüketildiği için Finlandiya’da rastlanan yüksek demans eğiliminde potansiyel açıdan bir rol oynuyor olabilir.
Mavi-yeşil algler ırmaklarda, göllerde ve denizlerde yaşarlar. Onların varlığı, ABD, Kanada ve tüm dünyadaki beşerler, köpekler ve yabanî ömür açısından yaygın rastlanan bir meseledir. Botswana’da yaşayan 300’ü aşkın sayıda fil, 2020 yılında bu tipten bir alg patlamasına sebep olan siyanobakteriler tarafınca kirletilen su kaynaklarından içmelerinin akabinde öldü. Mavi-yeşil algler Finlandiya’da o kadar hayli bulunuyor ki, bilim insanları varlıklarını tespit etmek için süratli bir test bile geliştirdiler.
KÜF KAYNAKLI NÖROTOKSİNLER
Finlandiya’daki ılık ve nemli hava, küfün büyümesi için kusursuz şartlar oluşturur ve özellikle sudan ziyan nazarann binalar ona karşı fazlaca hassastır. Kimi küf cinsleri etrafa ‘mikotoksinler’, yani küf toksinleri yayar. Düşük düzeylerde olsa dahi, mikotoksinlere uzun vakit boyunca maruz kalınması hem beşerler tıpkı vakitte hayvanlar açısından önemli sıhhat tehlikeleri yaratabilir.
Küf sporları küçüktür ve bu durum onları solumamızı ya da yutmamızı kolay bir hale getirir. Bedende kronik iltihaplanmaya yol açan bir bağışıklık reaksiyonunu harekete geçirebilirler. Sonuç itibariyle, bu sporlara maruz kalmak hafıza kaybı, gerginlik, uyuşma, titreme ve öteki belirtiler de dahil olmak üzere, bilişsel bozulmaya yol açabilir. Bunun üzere bir durumun, konutların yahut işyerlerinin su altında kalmasının akabinde, bir bölgenin ziyan görmesinden daha sonraki haftalarda yaşanması ihtimal dahilindedir.
Küf toksinleri, özellikle ‘okratoksin A’, nöronlarda ve beyin fonksiyonlarında hasara yol açabilecek bir iltihaplanmaya niye olabilir. Parkinson hastalığının ortaya çıkışında etkin bir rol oynar.
RİSKİ AZALTMAK VE İLERİ DÖNÜK BİR YAKLAŞIM
Çevresel nörotoksinlerden doğan tehlikeleri en düşük düzeye indirmenin en güzel yolu eğitim, etraf sıhhatine dair telaşlar konusunda daha fazla farkındalık yaratmak ve kamusal harekettir.
Mavi-yeşil algleri ayırt etmeyi öğrendiğinde, beşerler bunların yakınında yüzmekten ya da tekne gezintisi yapmaktan ve evcil hayvanlarının buralarda gezinmesinden kaçınabilirler. Tüketiciler, besin ve su kaynaklarının çevresel açıdan daha fazla takip edilmesini isteyebilirler. Terleme içeren bedensel idmanlar, nörotoksik hususların bedenden atılmasına yardım edebilir. bir daha de açık havada antrenman yapmadan evvel, federal, eyalet, mahallî ve kabile kurumlarının yürüttüğü bir ortak çalışma olan AirNow üzere bir uygulama ya da web sitesi üzerinden hava kalitesini denetim etmek makul olabilir.
Araştırmalar, şayet etraf kaynaklı nörotoksinlerin niye olduğu sıhhat risklerini azaltmayı hedefleyen etraf siyasetleri uygulanmazsa, toksinler arttıkça farklı cinsten nörodejeneratif problemlerde artışlar yaşamaya devam edebileceğimizi ortaya koyuyor. Bu şartların büyük kısmı ‘idiyopatik’ diye isimlendirilir, yani bilinen bir sebebi yoktur. Amerikan sıhhat hizmetlerinde nörotoksik bağlantı seçkin formda hesaba katılır ve çevresel sıhhat riskleri sıklıkla görmezden gelinir. Bunun altında yatan niye büyük oranda, tıp eğitiminde etraf sıhhatinin hudutlu seviyede öğretilmesidir; bu durum, çevresel bir hastalığa dair potansiyel teşhislerle ilgili bir farkındalık yoksunluğuna niye olabilir.
Bugünlerde, ABD Etraf Müdafaa Ajansı (EPA) parçacık unsurlar açısından hava kalitesi standartlarını gözden geçiriyor. Yeni yayınlanan bir EPA müfettişliği genel raporu, ziyanlı alg patlamalarını denetim altına almak için stratejik bir plan hazırlanması davetinde bulunuyor. Nörotoksik alg patlamalarına yönelik bir kamu siyaseti oluşturma teşebbüsleri bağlamında öncü bir eyalet olan Ohio, şu anda içme suyundaki siyanotoksinleri kontrol altına alıyor ve çiftçilere toprak suya doyduğu ya da yağmur yağdığı vakit içinderda gübre kullanmamalarını tavsiye ediyor.
Gitgide artan nörotoksinler kelam konusu olduğunda, iklimsel değişim itici bir güç olabileceği için sera gazı emisyonlarını azaltmak ve daha yanlışsız bir etraf idaresi oluşturmak insan sıhhati açısından büyük değer taşıyor. Bunu başarmak için kuvvetli memleketler arası ve mahallî eforlara ve dünya genelindeki hükümetler eliyle fazlaca çeşitli müdahalelerde bulunulmasına gereksinim var. Başka yandan, bütün bu gayretler, kozmik ve tarafsız bir dert haline gelmesi gereken bu sorunun derin yapısına ait daha büyük ve yaygın bir anlayışla başlamalı.
*Nörotoksin: Hudut dokusuna ziyan veren zehirli unsur.
**Nörodejeneratif hastalıklar, hudut hücrelerinin kaybı ile ilerleyen ve bu kayba bağlı olarak hudut sistemi işlevlerinin yitimine niye olan bir küme hastalıktır.
Yazının yepyenisi The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)