Pandemi devrinde ‘aşı karşıtlığı’ sık sık gündeme geliyor. Çoğunlukla çeşitli komplo teorilerinin bir ortada buluştuğu aşı zıddı kampanyaları eleştiren bir toplumsal medya paylaşımı ise hem Türkiye’de hem dünyada büyük ilgi gördü. 1900’lerin başında var olan ‘elektrik karşıtlığı’ bu paylaşımla bir daha gündeme geldi. Bugün artık tarih olan ‘elektrik karşıtlığı’ bizi de ilgilendiriyor. Zira bir ucu da Osmanlı’ya dokunuyor…
‘ZAPTEDİLEMEYEN ŞEYTAN’
Kelamı paylaşıma husus görsel ile açmak gerekirse 1800’lerin sonlarında yayınlanan bir illüstrasyon, kenti adeta bir örümcek üzere saran elektrik tellerine ve akımın yarattığı ölümlere dikkat çekiyor. Çizim, birinci vakit içinderda ABD merkezli hiciv mecmuası Judge’ın 1889 yılında yayınlanan kapağında karşımıza çıkıyor.
Lakin ‘Zaptedilemeyen Şeytan’ isimli ‘anti-elektrik’ propaganda görselinin sahibi bilinmiyor. ötürüsıyla elektrik aksisi motivasyonlarla mı yoksa tekil olaylara dair mi çizildiğini tam olarak söylemek güç. Hakikaten çizimde tellerin üzerinde resmedilen kişinin büyük ihtimalle 1889 yılında Manhattan’da elektrik sınırına temas kararı ölen çizgi personeli John Feeks olduğu düşünülüyor. Feeks’in kısa devre yapan tellere değmesiyle birlikte yüksek tansiyonlu elektriğe maruz kalması ve anında ölerek kalabalığın ortasına düşmesi yoldan geçenleri dehşete düşürür.
BEYAZ SARAY’DA AMPÜL ÇEKİNCESİ
İllüstrasyonu çizenin gayesi ne olursa olsun, 19. yüzyıl sonlarından itibaren teknolojik gelişmelere karşı toplumlardaki utangaç yaklaşım çok yaygın bir reflekstir. Bunun en değerli sebebi insanların başta yaygınlaşan elektrik ve ona bağlı teknolojilere ‘anlam verememesidir’. Elektrik bir oldukcaları için büyük bir gizemden ibarettir. Bazıları bu gizeme örnek verirken Frankenstein kıssasını lisana getirir. İngiliz muharrir Mary Shelley’in kitabından yola çıkarak yapılan uyarlamalarda ‘yaratığa’ can verenin elektrik akımı olması dikkat caziptir. Ne de olsa ‘diriltmek’ yahut ‘can vermek’ insanlığın imge dünyasında çok ‘gizemli’ bir yerde durur.
Hatta toplumsal çekinceye daha ‘üst perdeden’ bir örnek verebiliriz. ABD’nin başşehri Washington’daki Beyaz Saray’a birinci kere elektrik çekildiği vakit devrin Lideri Benjamin Harrison, bu özelliği kullanma fırsatı bulur. Lakin 1889-1893 yılları içinde başkanlık koltuğuna oturan Harrison ve eşi Caroline Harrison, aydınlatmayı açmak için anahtarı kullanmayı reddeder. sebebi ise elektrik endişesidir. Harrison devri boyunca Beyaz Saray’da ışıkları açıp kapatmaktan sorumlu işçi gorevlendirilir. (1)
ELEKTRİK VE II. ABDÜLHAMİT’İN SUİKAST KORKUSU
Osmanlı Devleti’ne gelecek olursak elektriğin etaplı olarak günlük hayata girdiğini görüyoruz. Elektrik ülkede birinci vakit içinderda, donanmanın dikkatini çeker. Uygun bir aydınlatmanın gemilerin gücünü artıracağı düşünülür. Osmanlı Devleti’nde sinema elektrik kavramı için ikinci etap olur. Telgraf ve Posta Nazırı sinemayı inceler ve bu icadın kıymetli bir ekonomik potansiyeli olduğunu görür. Sıhhat ve tıbbi teçhizat elektrik için bir öteki alandır. Lakin II. Abdülhamit bu bahiste birtakım çekinceler ortaya koyar. Güvenlik nedeni öne sürülerek, bu alanda kimi kuralların belirlenmesini emreder.
Bu çekincelerin ‘dinamo’ sözünün çağrışımından ileri geldiğini savunanlar vardır: Dinamonun ne manaya geldiğini bilen bir avuç insan varken, sözün kulağa ‘dinamit’ üzere geliyor oluşu çekinceleri ve patlama ihtimali algısını artırır. (2) Teze göre suikast endişesiyle yanıp tutuşan II. Abdülhamit, bu çağrışımdan hoşlanmaz. Bazıları bu ‘korkuyu’ biraz daha ileriye gdolayıp padişahın birinci başta İstanbul’a kurulması planlanan dinamoyu başşehir yerine Tarsus’a kurdurduğunu öne sürer. İster dinamit-dinamo çağrışımından kaynaklı, ister öteki bir niçinden olsun Abdülhamit’in güvenlik tasası bir gerçektir. 1893 yılında Yafa’dan gelen diş doktoru Reşid Efendi’nin İskenderiye’ye geçerken şahsi eşyaları içinde 276 metre tel de vardır. Reşid Efendi telleri mesleksel gayelerle diş makinesinde kullanacağını söylese de ‘dinamit üretiminde kullanılabileceği’ söylenerek tellerin geçişine müsaade verilmez. (3)
II. Abdülhamit Osmanlı Devleti’nde sıhhat gayeli elektrik kullanması gerektiren aletlerin girişine denetleme zaruriliği getirir. Bu kontrol yardımıyla olası ‘zararların’ önlenmiş olacağı düşünülür. Sıhhat üzere değeri bir alanda kullanılacak bu makinelerin, ‘bombalı hareketlerde de kullanılabilmesinin mümkün olduğu’ niyeti beyan edilir:
“Kupacıyan ve Hekim Nikoladi ve Seferyan namlarına vürud idüb tababetde müstamel olduğı anlaşılan dört aded elektrik makinesinin gümrükden imrarı hakkında… bu üzere elektrik alâtının suiistimalini tecviz buyurmadıklarından ve çünki bunlar hüsnü istimale salih oldukları üzere örneğin cereyan elektriği telinin bir bombaya rabtıyla bombanın işal idilmesi… günün birinde emâkin-i emiriyenin duçarı taarruz olması mütebadir-i hatır olduğı cihetle…” (4)
MÖSYÖ ELEKTRİK
Osmanlı’da elektrik yavaş yavaş insanların hayatına girerken 1900 yılında tefrika halinde pek değişik bir eser yayınlanır: Mösyö Elektrik. Toplumun elektrik hakkındaki görüşlerine dair izlere rastlanabilecek Ahmed Fâik imzalı romanda elektrik başlı başına bir ‘karakter’ olarak karşımıza çıkar. Fakat öncesinde öykünün öbür karakterleri bir yalıda yaptıkları tartışmada elektriğin faydalarını ve tehlikelerini tartışmaktadır:
“Fakat bu konuda gözü yıldıran bir şey var ise o da elektrikin tehlike-i azîmesidir. Misâl: New York kentini örümcek ağı üzere kaplamış olan milyonlarca teller üzerinden o kadar fevkalade ve 2000 volta kuvvetinde şedîd cereyânlar geçiyor ki ufak bir temas ile mevti bedene getirirler. Elektrik tehlikelerine şimdiye kadar birfazlaca şahıslar kurban olmuşlardır. Bunlara en birinci misâl: sigarasını bir elektrik lambasından yakmak isteyen bir adam ile telgraf tellerini düzletirken kapıldığı cereyân-ı şedîdin etkisiyle tutuşup göz önünde yanan telgraf memurudur.” (5)
Yapıtın II. Abdülhamid’in sansür siyasetinden nasibini almış olduğunu da belirtmekte yarar var. Üstelik bu sansür kıssası, müellifin mahlası niçiniyle muhatabı bulunamayan bir öyküdür, metnin muharriri bulunamamış, yasaklı metni gerçekte kimin yazdığı tespit edilememiştir. Dâhiliye Nezâreti’nin istediği tahkikatın kararında da muharrir Ahmed Fâik olarak zikredilmektedir. halbuki Ahmed Fâik isimli biri gerçekte yoktur. Ahmed Fâik, Cumhuriyet periyodunun meşhur coğrafyacılarından Fâik Sabri Duran’ın müstear ismidir. (6)
Mösyö Elektrik’in öyküsünün tamamını okuduğumuzda Batı teknolojisine yönelik bakış açısı ve pratik gereksinimlerin karşılanmasını görsek de devrin ‘gizemli’ sözü ‘elektriğin’ zamane insanları için ne tabir ettiğini de bakılırsabiliyoruz. Bugün ise Covid-19 pandemisine karşı savaşta en kıymetli silahlardan olan aşıya karşı hal alanları devrin ‘elektrik karşıtları’ ile kıyaslamak yanlış olmasa da farklılıklar içeriyor. Ne 20. yüzyılın başındaki enformasyon düzeyini günümüz dünyasıyla kıyaslayabiliriz ne de aşı terslerinin tezlerindeki komploculuğu hafifçee alabiliriz. Yaklaşık 130 yıl evvel ortaya çıkan elektriğe karşı tedirginlik, bugün ortaya konulan komplo senaryoları karşısında pek naif kalıyor…
Kaynaklar
1- https://www.energy.gov/ articles/history-electricity- white-house
2- https://www.elektrikport.com/ haber-roportaj/dunden-bugune- turkiye-nin-elektrik-seruveni- -1/18501#ad-image-0
3 ve 4- Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Mecmuası XX/40 (2020-Bahar/Spring), ss. 149-173.
5 ve 6- Osmanlı Algısında Garb Teknolojisi: Mösyö Elektrik’in Sergüzeşti, Serhat Küçük.
‘ZAPTEDİLEMEYEN ŞEYTAN’
Kelamı paylaşıma husus görsel ile açmak gerekirse 1800’lerin sonlarında yayınlanan bir illüstrasyon, kenti adeta bir örümcek üzere saran elektrik tellerine ve akımın yarattığı ölümlere dikkat çekiyor. Çizim, birinci vakit içinderda ABD merkezli hiciv mecmuası Judge’ın 1889 yılında yayınlanan kapağında karşımıza çıkıyor.
Lakin ‘Zaptedilemeyen Şeytan’ isimli ‘anti-elektrik’ propaganda görselinin sahibi bilinmiyor. ötürüsıyla elektrik aksisi motivasyonlarla mı yoksa tekil olaylara dair mi çizildiğini tam olarak söylemek güç. Hakikaten çizimde tellerin üzerinde resmedilen kişinin büyük ihtimalle 1889 yılında Manhattan’da elektrik sınırına temas kararı ölen çizgi personeli John Feeks olduğu düşünülüyor. Feeks’in kısa devre yapan tellere değmesiyle birlikte yüksek tansiyonlu elektriğe maruz kalması ve anında ölerek kalabalığın ortasına düşmesi yoldan geçenleri dehşete düşürür.
BEYAZ SARAY’DA AMPÜL ÇEKİNCESİ
İllüstrasyonu çizenin gayesi ne olursa olsun, 19. yüzyıl sonlarından itibaren teknolojik gelişmelere karşı toplumlardaki utangaç yaklaşım çok yaygın bir reflekstir. Bunun en değerli sebebi insanların başta yaygınlaşan elektrik ve ona bağlı teknolojilere ‘anlam verememesidir’. Elektrik bir oldukcaları için büyük bir gizemden ibarettir. Bazıları bu gizeme örnek verirken Frankenstein kıssasını lisana getirir. İngiliz muharrir Mary Shelley’in kitabından yola çıkarak yapılan uyarlamalarda ‘yaratığa’ can verenin elektrik akımı olması dikkat caziptir. Ne de olsa ‘diriltmek’ yahut ‘can vermek’ insanlığın imge dünyasında çok ‘gizemli’ bir yerde durur.
Hatta toplumsal çekinceye daha ‘üst perdeden’ bir örnek verebiliriz. ABD’nin başşehri Washington’daki Beyaz Saray’a birinci kere elektrik çekildiği vakit devrin Lideri Benjamin Harrison, bu özelliği kullanma fırsatı bulur. Lakin 1889-1893 yılları içinde başkanlık koltuğuna oturan Harrison ve eşi Caroline Harrison, aydınlatmayı açmak için anahtarı kullanmayı reddeder. sebebi ise elektrik endişesidir. Harrison devri boyunca Beyaz Saray’da ışıkları açıp kapatmaktan sorumlu işçi gorevlendirilir. (1)
ELEKTRİK VE II. ABDÜLHAMİT’İN SUİKAST KORKUSU
Osmanlı Devleti’ne gelecek olursak elektriğin etaplı olarak günlük hayata girdiğini görüyoruz. Elektrik ülkede birinci vakit içinderda, donanmanın dikkatini çeker. Uygun bir aydınlatmanın gemilerin gücünü artıracağı düşünülür. Osmanlı Devleti’nde sinema elektrik kavramı için ikinci etap olur. Telgraf ve Posta Nazırı sinemayı inceler ve bu icadın kıymetli bir ekonomik potansiyeli olduğunu görür. Sıhhat ve tıbbi teçhizat elektrik için bir öteki alandır. Lakin II. Abdülhamit bu bahiste birtakım çekinceler ortaya koyar. Güvenlik nedeni öne sürülerek, bu alanda kimi kuralların belirlenmesini emreder.
Bu çekincelerin ‘dinamo’ sözünün çağrışımından ileri geldiğini savunanlar vardır: Dinamonun ne manaya geldiğini bilen bir avuç insan varken, sözün kulağa ‘dinamit’ üzere geliyor oluşu çekinceleri ve patlama ihtimali algısını artırır. (2) Teze göre suikast endişesiyle yanıp tutuşan II. Abdülhamit, bu çağrışımdan hoşlanmaz. Bazıları bu ‘korkuyu’ biraz daha ileriye gdolayıp padişahın birinci başta İstanbul’a kurulması planlanan dinamoyu başşehir yerine Tarsus’a kurdurduğunu öne sürer. İster dinamit-dinamo çağrışımından kaynaklı, ister öteki bir niçinden olsun Abdülhamit’in güvenlik tasası bir gerçektir. 1893 yılında Yafa’dan gelen diş doktoru Reşid Efendi’nin İskenderiye’ye geçerken şahsi eşyaları içinde 276 metre tel de vardır. Reşid Efendi telleri mesleksel gayelerle diş makinesinde kullanacağını söylese de ‘dinamit üretiminde kullanılabileceği’ söylenerek tellerin geçişine müsaade verilmez. (3)
II. Abdülhamit Osmanlı Devleti’nde sıhhat gayeli elektrik kullanması gerektiren aletlerin girişine denetleme zaruriliği getirir. Bu kontrol yardımıyla olası ‘zararların’ önlenmiş olacağı düşünülür. Sıhhat üzere değeri bir alanda kullanılacak bu makinelerin, ‘bombalı hareketlerde de kullanılabilmesinin mümkün olduğu’ niyeti beyan edilir:
“Kupacıyan ve Hekim Nikoladi ve Seferyan namlarına vürud idüb tababetde müstamel olduğı anlaşılan dört aded elektrik makinesinin gümrükden imrarı hakkında… bu üzere elektrik alâtının suiistimalini tecviz buyurmadıklarından ve çünki bunlar hüsnü istimale salih oldukları üzere örneğin cereyan elektriği telinin bir bombaya rabtıyla bombanın işal idilmesi… günün birinde emâkin-i emiriyenin duçarı taarruz olması mütebadir-i hatır olduğı cihetle…” (4)
MÖSYÖ ELEKTRİK
Osmanlı’da elektrik yavaş yavaş insanların hayatına girerken 1900 yılında tefrika halinde pek değişik bir eser yayınlanır: Mösyö Elektrik. Toplumun elektrik hakkındaki görüşlerine dair izlere rastlanabilecek Ahmed Fâik imzalı romanda elektrik başlı başına bir ‘karakter’ olarak karşımıza çıkar. Fakat öncesinde öykünün öbür karakterleri bir yalıda yaptıkları tartışmada elektriğin faydalarını ve tehlikelerini tartışmaktadır:
“Fakat bu konuda gözü yıldıran bir şey var ise o da elektrikin tehlike-i azîmesidir. Misâl: New York kentini örümcek ağı üzere kaplamış olan milyonlarca teller üzerinden o kadar fevkalade ve 2000 volta kuvvetinde şedîd cereyânlar geçiyor ki ufak bir temas ile mevti bedene getirirler. Elektrik tehlikelerine şimdiye kadar birfazlaca şahıslar kurban olmuşlardır. Bunlara en birinci misâl: sigarasını bir elektrik lambasından yakmak isteyen bir adam ile telgraf tellerini düzletirken kapıldığı cereyân-ı şedîdin etkisiyle tutuşup göz önünde yanan telgraf memurudur.” (5)
Yapıtın II. Abdülhamid’in sansür siyasetinden nasibini almış olduğunu da belirtmekte yarar var. Üstelik bu sansür kıssası, müellifin mahlası niçiniyle muhatabı bulunamayan bir öyküdür, metnin muharriri bulunamamış, yasaklı metni gerçekte kimin yazdığı tespit edilememiştir. Dâhiliye Nezâreti’nin istediği tahkikatın kararında da muharrir Ahmed Fâik olarak zikredilmektedir. halbuki Ahmed Fâik isimli biri gerçekte yoktur. Ahmed Fâik, Cumhuriyet periyodunun meşhur coğrafyacılarından Fâik Sabri Duran’ın müstear ismidir. (6)
Mösyö Elektrik’in öyküsünün tamamını okuduğumuzda Batı teknolojisine yönelik bakış açısı ve pratik gereksinimlerin karşılanmasını görsek de devrin ‘gizemli’ sözü ‘elektriğin’ zamane insanları için ne tabir ettiğini de bakılırsabiliyoruz. Bugün ise Covid-19 pandemisine karşı savaşta en kıymetli silahlardan olan aşıya karşı hal alanları devrin ‘elektrik karşıtları’ ile kıyaslamak yanlış olmasa da farklılıklar içeriyor. Ne 20. yüzyılın başındaki enformasyon düzeyini günümüz dünyasıyla kıyaslayabiliriz ne de aşı terslerinin tezlerindeki komploculuğu hafifçee alabiliriz. Yaklaşık 130 yıl evvel ortaya çıkan elektriğe karşı tedirginlik, bugün ortaya konulan komplo senaryoları karşısında pek naif kalıyor…
Kaynaklar
1- https://www.energy.gov/ articles/history-electricity- white-house
2- https://www.elektrikport.com/ haber-roportaj/dunden-bugune- turkiye-nin-elektrik-seruveni- -1/18501#ad-image-0
3 ve 4- Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Mecmuası XX/40 (2020-Bahar/Spring), ss. 149-173.
5 ve 6- Osmanlı Algısında Garb Teknolojisi: Mösyö Elektrik’in Sergüzeşti, Serhat Küçük.